Tekst Loïs Diallo
Foto Jeroen Bouman
Het Waterschapshuis doet samen met de Unie van Waterschappen veel aan data-ethiek. Doel is nu vooral: brede bewustwording. Aan Marije Stronks, strategisch adviseur digitale transformatie bij het Waterschapshuis, de schone taak om het gesprek over data-ethiek op alle niveaus en op allerlei manieren vorm te geven. “Bij veel mensen is het kwartje gevallen. Binnen de projecten worden steeds gerichtere vragen gesteld. We zijn er nog lang niet, maar de aandacht groeit.”
Data-ethiek is een belangrijk onderwerp, zeker in het kader van de groeiende dataficering, digitalisering en automatisering. “Je moet je steeds vaker bewust afvragen of je iets wel wilt, ook al kan en mag het.”
Ook de waterschappen stuiten op casussen waarin je kunt afvragen of je bepaald datagebruik moet willen. Als voorbeeld noemt Stronks de inzet van drones om dijken te inspecteren aan de hand van luchtbeelden. “Op een luchtbeeld zie je snel hoe een dijk erbij ligt. Dat is juridisch goed afgekaderd, maar op een mooie zomerse dag zie je op een dijkje misschien ook recreanten liggen. Dat voelt minder prettig. Dus dan is de vraag: wie mag die beelden zien, hoe worden ze bewaard, wanneer verwijder je ze? Zijn daar regels voor?”
"Nadenken over goed handelen. Daar gaat het om. Willen we dit? En: wat is goed?"
Data-obesitas
Techniek kan steeds meer, sensoring wordt steeds goedkoper, meer en makkelijker. Dus Stronks vraagt zich hardop af: “Wil je alles wat je kúnt meten, ook daadwerkelijk meten? Wat ga je dan doen met die gegevens? Als je steeds meer gaat meten, krijg je ook steeds meer dingen te zien. Dat betekent iets voor je organisatie. Je krijgt steeds meer verantwoordelijkheden. Ook buiten je eigen werkveld. Dat móet een bewuste keuze zijn. Maar er blijft altijd een onontgonnen grijs gebied. Dat scharen wij onder ‘ethiek’: nadenken over goed handelen. Daar gaat het om. Willen we dit? Zo ja, binnen welke afspraken? Wat is ‘goed’? Waar hechten we als organisatie belang aan? Hoe maken we afweging?”
Bij die overwegingen heb je inzicht nodig in schurende waarden: taak waterschap versus collectief en volksgezondheid; waterkwaliteit en veiligheid/dijkbewaking versus privacy.
Handvatten voor data-ethiek
Om te zorgen voor meer bewustwording over data-ethiek en voor handvatten om het ethische gesprek te voeren, biedt het Waterschapshuis een leerlijn voor medewerkers en bewustwordingssessies voor bestuurders aan. In samenwerking met de Unie van Waterschappen.
Over Het Waterschapshuis
Het Waterschapshuis is een organisatie van en voor alle waterschappen en faciliteert projecten rondom digitalisering en digitale transformatie. Via het Waterschapshuis werken de waterschappen samen op deze vaak complexe thema’s, waarvoor ze zelf niet altijd de kennis en kunde in huis hebben. Samen optrekken, voorkomt dat waterschappen het wiel steeds opnieuw moeten uitvinden. Zo ook op het gebied van data-ethiek.
Ethiek kun je leren
Het Waterschapshuis biedt dit jaar voor de tweede keer haar leerlijn aan: een 2-daagse opleiding voor mensen vanuit de waterschappen die affiniteit hebben met het onderwerp. Dat is een diverse groep, ziet Stronks: “Vaak privacy-officers of juristen, maar ook projectleiders en mensen uit digitale hoek die bezig zijn met veranderingen in de organisatie”.
Leerlijn voor medewerkers en bewustwordingssessies voor bestuurders
Binnen de leerlijn maken de deelnemers in 2 dagen kennis met verschillende methodieken om intern het ethische gesprek te voeren. Van De Ethische Data Assistent (DEDA), dat zich goed leent voor een projectmatige aanpak, tot Begeleidingsethiek en 'moreel beraad'. Stronks: “Per methode bespreken we een concrete casus, die de deelnemers zelf kunnen inbrengen. Omdat je oefent met een casus, krijg je vanzelf handelingsperspectief. Maar je krijgt vooral inzicht in hoe en wanneer je welke methodiek het beste kunt inzetten.”
Ethische dilemma's bij de waterschappen
Casus 1. Grondwater/gegevensdeling bij waterschap kan invloed hebben op huizenprijzen.
Openbare gegevens die de waterschappen delen, laten mogelijk zien dat bepaalde gebieden grondwateroverlast (te hoog of te laag) hebben. Maar hoe wenselijk is dat? Het gaat om openbare gegevens, verzameld met openbaar geld, die de waterschappen willen aanbieden aan iedereen. Maar wat als het delen van deze informatie nadelige gevolgen kan hebben voor huiseigenaren? Er bleken nog geen afspraken te zijn over het verwerken en delen van dit soort informatie.
Deze casus is tijdens een leergang besproken aan de hand van DEDA.
Casus 2: Onderhoudsvoertuigen die met camera’s zijn uitgerust maken beelden. Die beelden worden wel bewerkt om de privacy te waarborgen, maar daarmee is niet alles opgelost, er blijven vraagstukken. Wie is eigenaar van de opgeslagen gegevens, wie kan de beelden zien en waarvoor worden ze allemaal gebruikt? Hoe kunnen we de impact inperken? Door een technische aanpassing? Door andere mensen te betrekken? Of door transparante communicatie?
Deze casus is tijdens een leergang besproken aan de hand van de Aanpak Begeleidingsethiek.
Het gaat erom de mensen in de waterschappen bewust te maken van nut en noodzaak van het ethische gesprek. En om hen de tooling mee te geven om het ethische gesprek zelf intern te starten.
Olievlekwerking
“Het belang van ethiek begint door te dringen.”
Stronks: "Naast de leerlijn organiseren we bewustwordingssessies, ook voor bestuurders. Bestuurders erkennen het belang van data-ethiek in de organisatie. Door wisselwerking tussen hen en de medewerkers die de leergang hebben gevolgd, ontstaat steeds meer olievlekwerking.”
Inmiddels heeft het Waterschapshuis veel sessies met groepen gedaan. Stronks ziet dat bestuurders er steeds meer op ‘aan gaan’ en data-ethiek zien als onderdeel van hun taak. “Maar ook veel dataspecialisten en inhoudelijke experts, zoals datascientist en engineers, zien die vraagstukken. Als je een training toespitst op hun werkveld, op de praktijk, valt het kwartje. Dan wordt een training ethiek veel meer dan wat filosofisch gepraat.”
‘Big brown data’
De waterschappen zitten op een bron van gegevens waar je in theorie heel veel meer mee kunt en, die heel interessant zijn voor andere overheden en commerciële partijen, zoals verzekeraars. Uit bijvoorbeeld rioolwater is heel veel af te leiden. Het laat zien welke ziektes er in bepaald gebieden voorkomen en het kan inzicht geven in drugs- en medicijngebruik. Op dit moment wordt dit niet standaard gemeten, maar dat kan wel. Stronks denkt dat de waterschappen zich ervan bewust moeten zijn dat zij databronnen in beheer hebben waar je feitelijk heel veel mee kan. Want "dat schept ook verantwoordelijkheden”.
Zie ook: interview met waterschapsbestuurder Vincent Lokin 'Data zijn kerntaak gedworden' (IBDS-magazine #3)
Aandacht voor belanghebbende burgers
Aan de leerlijn doen geen burgers mee, maar er is wel nadrukkelijk aandacht voor het betrekken van groepen belanghebbenden. “Wie je aan tafel wilt hebben, verschilt per casus en per methodiek,” legt Stronks uit. “Sommige casussen zijn intern, maar een moreel beraad is veel breder inzetbaar. Dan heb je wel te maken met stakeholders die geraakt kunnen worden – of de dupe kunnen zijn.”
In zowel de leergang als de bewustwordingssessies gebruikt Stronks graag de 'ethical matrix': “Daarin sta je nadrukkelijk stil bij de vraag wie de stakeholders in de casus zijn. Wat zijn hun waarden die eventueel aangetast kunnen worden? We verplaatsen ons in de stakeholders en vragen ons samen af wat die ervan zouden vinden.” Ze ervaart dit als een waardevolle stap, “omdat je duidelijk verschil ziet tussen de groepen; wie zien de deelnemers aan de sessie wel als belanghebbende en wie niet? Ook binnen één organisatie kunnen er verschillende belanghebbende zijn, handhavers of ecologen van hetzelfde waterschap kunnen andere waarden ervaren op hetzelfde onderwerp. Dat besef is belangrijk voor de bewustwording.”
Van elkaar leren
Waterschappers die de leerlijn al achter de rug hebben, gaan veelal actief verder na de leergang. Ze helpen en inspireren hun collega’s, nemen hun team en andere teams mee in data-ethiek, organiseren waterschapsbrede sessies en wekken de interesse van collega’s voor de leergang. En ze kunnen het ethische gesprek faciliteren. Bijvoorbeeld door ethiek ook te koppelen aan innovatie, schetst Stronks. “Het gaat dan om bewustwording: waarom is ethiek belangrijk? Wat ís ethiek, waar hebben we het dan over? Welke keuzes kun je maken en kun je dingen anders doen zodat de impact van technologie minder groot is?”
De aandacht voor data-ethiek zet de waterschappers aan het denken, ervaart Stronks. “Als medewerkers tegen een datavraagstuk aan lopen en zich afvragen hoe je met een bepaald dilemma moet omgaan, komen steeds vaker de collega’s die de leerlijn hebben gevolg in beeld om het ethische gesprek te voeren.”
Community
Stronks ziet het als haar taak om een community te vormen van mensen die een stap verder zijn. Om mensen met meer ervaring te verbinden met collega’s die willen leren. Ook wil ze dit jaar een combinatie maken van de leergang en de sessies voor bestuurders. “Zo kunnen bestuurders en ambtenaren elkaar ontmoeten om van gedachten te wisselen over data-ethiek.”
Ethisch kader in de maak
"Data-ethiek moet tussen de oren komen te zitten!"
Stronks vertelt dat de waterschappen een ethisch kader willen vormgeven. In december 2023 is de Vaarkaart, de bestuurlijke visie op de digitale transformatie bij de waterschappen, vastgesteld. "Dit visiedocument benoemt nadrukkelijk het ethische aspect als uitgangspunt van het beleid: letten op publieke waarden en maatschappelijke waarden,” licht Stronks toe. “Het is onze ambitie om daar stappen in te zetten en we hebben het voornemen om aan de slag te gaan met een ethisch kader. Om ethische aspecten veel beter in te bedden in de werkprocessen. Niet alleen bij nieuw op te starten projecten, maar vooral ook bij lopende zaken: voldoen we aan regelgeving én aan ethische normen? Zijn we nog met de goede dingen bezig? Is dit wat we willen? En wat is het effect? Daar moet je continu over nadenken; het ethische aspect moet tussen de oren komen te zitten!”
