Nieuwe fase voor de Adviesfunctie verantwoord datagebruik

De grootste verandering: de Adviesfunctie verantwoord datagebruik wordt binnen de overheid belegd. “Tot nu toe werd het werk uitgevoerd door externe partijen,” legt programmamanager Cocky de Wolf uit. “We constateren nu dat er een structurele behoefte is aan onafhankelijk advies en ondersteuning bij complexe datadeelvraagstukken. Daarom gaan we de Adviesfunctie borgen binnen de overheid. We hebben sinds begin september twee gespecialiseerde juristen aan boord waarmee we met eigen ambtenaren een structurele ondersteuning kunnen inrichten. Hiermee bouwen we aan de eigen juridische kennis en kunde op het gebied van datadelen met als doel om de opgedane kennis duurzaam in te bedden in de overheid.” 

Balans tussen juridisch, technisch en ethisch 

Overheidsorganisaties die data willen delen, melden zich tot nu toe voornamelijk bij de Adviesfunctie wanneer ze een mogelijk juridisch knelpunt tegenkomen. De gezaghebbende status bij de advisering van de landsadvocaat, PelsRijcken, geeft partijen comfort en zekerheid in hun handelen. In de afgelopen periode heeft daardoor het zwaartepunt van de advisering door de Adviesfunctie voornamelijk op ‘wat mag’ gelegen en minder op ‘wat kan’ en ‘wat is wenselijk’, terwijl dit wel het uitgangspunt van de Adviesfunctie is. In de doorontwikkeling van de Adviesfunctie willen De Wolf c.s. een goede balans vinden tussen de verschillende invalshoeken.  

De Wolf: ”Binnen de het programma Realisatie IBDS is echt al veel kennis en kunde aanwezig. We willen deze kennis graag beter benutten en ontsluiten. Bijvoorbeeld door de ethici van de Datadialogen aan te laten sluiten in onze adviestrajecten. Of door de experts op het gebied van privacy enhancing technologies (PET), architectuur en het Federatief Datastelsel actief te betrekken. Die samenwerking krijgt steeds meer vorm. Door op deze manier te werken, combineren we juridische, ethische, technische en organisatorische expertise optimaal. Dat levert uiteindelijk een veel rijker advies op.” 

Versnellen, samen optrekken en van elkaar leren 

“Doordat de Adviesfunctie nu binnen de overheid wordt belegd, kunnen we veel proactiever werken,” denkt Ann-Marie Kühler, één van de twee juristen bij de Adviesfunctie. Zij voorziet versnelling door de verambtelijking: “Niet langer afwachten tot een casus ons bereikt, maar actief het gesprek aangaan en knelpunten ophalen. Zo groeit ons netwerk en kunnen we de interbestuurlijke gedachte beter uitdragen: samen optrekken en van elkaar leren. Dat past ook goed bij de rol van Rijksorganisatie ODI om digitale ontwikkelingen binnen de overheid te versnellen.” 

De Wolf vult aan: “Onze collega's bij ODI zitten met hun projecten midden in het netwerk van de overheid. Daardoor komt veel casuïstiek al bijna vanzelf bij ons terecht. Maar we willen meer: de Adviesfunctie moet hét loket worden waar organisaties met interbestuurlijke datadeelknelpunten als vanzelfsprekend aankloppen. Dat betekent dat we onze community rond de Adviesfunctie gaan versterken, de functie breder bekend maken en beter vindbaar laten zijn. Als organisaties ons weten te vinden, kunnen we ook sneller, en samen, doorpakken.” 

Maatschappelijke meerwaarde

Bart Schellekens, de tweede jurist in het nieuwe team, signaleert dat er genoeg vraagstukken zijn waar de Adviesfunctie waarde kan toevoegen. “Er zijn genoeg vraagstukken in het veld waar de Adviesfunctie waarde kan toevoegen. Het gaat er nu vooral om de verbinding te leggen tussen de knelpunten die organisaties ervaren en de expertise die wij kunnen bieden om die samen verder te brengen.” 

Het stelsel dat gericht is op de maatschappelijke opgave omtrent datadelen is nog volop in ontwikkeling.  In de komende periode zal dit stelsel vastere vorm moeten krijgen. De Wolf zou graag zien dat het stelsel zo ingericht wordt dat interbestuurlijke dataknelpunten in de toekomst als vanzelfsprekend bij de Adviesfunctie landen. En dan eventueel doorgaan naar de Centrale Commissie Gegevensgebruik (CCG). “De Adviesfunctie adviseert en ondersteunt bij knelpunten uit de praktijk; de CCG kan de rode draden en grondoorzaken die we daaruit destilleren agenderen op bestuurlijk en politiek niveau. Idealiter zijn dat communicerende vaten,” aldus De Wolf. 

Het doel gaat verder dan het oplossen van individuele vragen. In opzet is de Adviesfunctie erop gericht dat organisaties door de adviezen en producten van de Adviesfunctie steeds zelfredzamer worden: vandaag geholpen, maar ook toegerust om morgen zelfstandig de juiste afwegingen te maken. 

Van advies naar handelingsperspectief

De Adviesfunctie blijft organisaties adviseren over wat binnen de huidige wet- en regelgeving mogelijk is. Daarin ligt de kracht van de bestaande juridische, ethische en technische advisering, vaak in samenwerking met PelsRijcken. Nieuw is dat de Adviesfunctie zich daarnaast nadrukkelijk wil richten op de vervolgvraag: hoe dan wél, en wat is er nodig om verder te komen? De Wolf illustreert dat met het advies Opsporing gestolen voertuigen met parkeerdata (gemeente Amsterdam): “Er rijden scanauto’s door de stad om te controleren of parkeergeld is betaald. De beelden worden gekoppeld aan het RDW- en NPR-register en kunnen leiden tot een naheffing. Maar diezelfde beelden zouden óók gebruikt kunnen worden om voertuigen op te sporen die gestolen zijn, gesloopt hadden moeten worden of al geëxporteerd waren. Het in 2024 uitgebrachte advies bracht helderheid: juridisch mag dat nu niet. De betrokken partijen voelen de urgentie om tot een oplossing te komen nog steeds. Onze rol is nu om mee te denken over de vervolgstap: wat zou er nodig zijn om dit wél mogelijk te maken?” 

Schellekens vult aan: “Het is algemeen bekend dat beroepscriminelen gestolen auto's gebruiken voor allerhande activiteiten zoals ramkraken, drugstransporten en liquidaties. Als de parkeerscanauto een seintje aan de politie kan geven als hij een gestolen auto tegenkomt tijdens het scannen, kan de handhaving veel sneller plaatsvinden. Dit heeft natuurlijk een zeer positief effect op de openbare veiligheid, de maatschappelijke impact is enorm. De betrokken partijen in deze casus willen dan ook verder kijken dan het advies. Samen verkennen zij nieuwe oplossingsrichtingen waarbij wij adviseren over juridische, technische, of ethische knelpunten die zij dan mogelijk tegen gaan komen. En vooral ook hoe die op te lossen, zodat de data verantwoord gedeeld kan worden.” 

Integrale oplossingen

Die oplossingsgerichte houding past ook goed bij innovatieve samenwerkingen zoals het Drone2Go-programma, waarin meerdere partijen één drone willen inzetten voor uiteenlopende taken. De Wolf: “Formeel mogen de beelden vaak niet gedeeld worden. Maar stel dat een partij tijdens een vlucht brand ziet en die informatie niet mag delen met de brandweer: dat is maatschappelijk onhoudbaar. Het gaat hier om veiligheid, snelheid van incident response én doelmatigheid. Vijf drones tegelijk de lucht in sturen is duur en niet uit te leggen. Samenwerken levert dus direct maatschappelijke winst op. Als Adviesfunctie hopen wij proactief een bijdrage te kunnen leveren door in het programma al te adviseren over de ethische vraagstukken, en de technische en juridische routes die worden verkend. Dit voorkomt dat de samenwerkende partijen pas aan het einde van een innovatietraject te horen krijgen: Nee, mag niet.” 

Drijfveer

“Overal in de overheid zie je dezelfde knelpunten,” signaleert Schellekens. “De kunst is om die zichtbaar te maken en samen met de betrokken organisaties te zoeken naar handelingsperspectieven. Het eigenaarschap ligt altijd bij de opgave-eigenaar, wij ondersteunen met onafhankelijk advies.” 

Kühler vult aan: “De kracht van de Adviesfunctie is de integrale benadering: wat mag, wat kan en wat is wenselijk? Alleen door die perspectieven samen te brengen, creëer je maatschappelijke meerwaarde. Dat vraagt om samen doen en efficiënt werken.” 

Van casus naar doorbraak: het toekomstbeeld

Hoe de Adviesfunctie verantwoord datagebruik er over 5 jaar uit ziet? De Wolf schetst haar visie: “Over 5 jaar is de Adviesfunctie een professionele, goedlopende organisatie die vanzelfsprekend gevonden wordt. We helpen samenwerkende organisaties met onafhankelijk advies bij hun datadeelknelpunten, en ondersteunen en adviseren over mogelijke oplossingsrichtingen. Er liggen producten waardoor ze zelfredzamer zijn. En we voeden de CCG met signalen uit de praktijk zodat die commissie zich in kan zetten voor bestuurlijke en politieke doorbraken. Uiteindelijk gaat het erom dat we bijdragen aan het goede gesprek: wat voor overheid willen we zijn, en hoe gaan we verantwoord met data om?”