Tekst Loïs Diallo
De pilot Adviesfunctie verantwoord datagebruik' (hierna: Adviesfunctie), onderdeel van de Interbestuurlijk Datastrategie ondersteunt en adviseert overheden die op een verantwoorde manier data willen gebruiken voor een maatschappelijke opgave. Soms lopen data-initiatieven vast of vertraging op. Bijvoorbeeld door onduidelijke of tegenstrijdige kaders of omdat ze technologisch te ingewikkeld zijn.
De Adviesfunctie heeft afgelopen jaar 6 use cases opgepakt en dit heeft geleid tot inmiddels 5 publicaties van adviezen. Elk advies geeft antwoord op 3 vragen: wat mag juridisch, wat kan er technisch en wat is wenselijk gegeven het doel? Welke lessen heeft de Adviesfunctie tot nu toe geleerd? In het rapport ‘Geleerde lessen en rode draden uit een jaar Adviesfunctie’ delen de juridische experts van Pels Rijcken en technische en ethische experts van Verdonck, Klooster & Associates, samen de Adviesfunctie, die geleerde lessen voor overheden die óók data willen gebruiken voor een maatschappelijke opgave, maar vastlopen of hulp nodig hebben omdat zij tegen vragen aanlopen over hoe dit verantwoord kan.
“Privacy borgen, verantwoord omgaan met datagebruik en transparantie over gegevensverwerking heeft topprioriteit van de staatsecretaris Digitalisering Van Huffelen.”
Tim Faber, programmamanager IBDS bij het ministerie van BZK, signaleert dat veel overheidsorganisaties tegen vergelijkbare belemmeringen aanlopen als ze met data (willen) werken: “Het moet duidelijk zijn wat kan, mag en wenselijk is. Data moeten vindbaar en toegankelijk zijn en partijen moeten van elkaars successen en mislukkingen kunnen leren.” Dat is waarom de Adviesfunctie binnen de IBDS met allerlei organisaties binnen de overheid aan concrete casussen werkt, legt Faber uit. “Om daar directe toegevoegde waarde te bieden en tegelijkertijd inzichten op te halen die ook voor andere organisaties toepasbaar zijn. Denk aan een juridisch kader voor hergebruik van camerabeelden in de openbare ruimte en hoe privacy enhancing technologies kunnen helpen om doelen te bereiken met vergaande bescherming van persoonsgegevens in informatiesystemen. Privacy borgen, verantwoord omgaan met datagebruik en transparantie over gegevensverwerking heeft topprioriteit van de staatsecretaris Digitalisering Van Huffelen, zoals ook beschreven in de werkagenda Waarden gedreven Digitaliseren.”
”Kijken naar de geest van de wet in plaats van de letter van de wet.”
Aan die doelstelling draagt de Adviesfunctie bij. De rode draden en geleerde lessen dienen als input voor beleid, verduidelijken kaders of dienen als basis voor te ontwikkelen handreikingen die organisaties helpen om zelf goede afwegingen te maken als het gaat over verantwoord datagebruik.
Verhouding juridisch kader tot technologie
Christian Verhagen, senior adviseur bij Verdonck, Klooster & Associates, ziet grote behoefte aan meer duidelijkheid over de vraag hoe dat juridisch kader zich verhoudt ten opzichte van de groeiende technologische mogelijkheden: "Welke concrete grenzen geeft de AVG? Hoe gaan we om met de mogelijkheden en waarborgen die technologie ons biedt, waaronder slimme camera's en edge computing? Ook als het gaat om risico’s die kleven aan data delen te borgen. Als de technologie de privacy niet waarborgt, moet je het zekere voor het onzekere nemen. Maar als je technologie kunt inzetten om een deel van de risico’s te verminderen, kan er veel meer. Dan kun je meer kijken naar de geest in plaats van de letter van de wet.”
Verhagen vindt edge computing een interessante ontwikkeling, omdat de verwerking van gegevens op het device zelf plaatsvindt. "Hierdoor kun je beredeneren dat dit privacy by design is; er zitten al behoorlijk wat waarborgen in de techniek. Maar hoe verhoudt dit zich tot het juridisch kader en hoe gaan we hiermee om?”
Veel tegenstrijdige wetten
Maar het gaat niet alleen maar over privacy. Verhagen schetst dat we te maken hebben met een heel scala aan wetten en veel tegenstrijdigheden tussen al die wetten: “Het is lastig om je door dat oerwoud aan wetten heen te manoeuvreren. Wat is concreet het juridisch kader? Welke wetten zijn er nu van toepassing? Daar helderheid in creëren, is belangrijk. En lastig, want er is een groot grijs gebied, waar technologische mogelijkheden een steeds grotere rol spelen. Hoe interpreteren we de wetten en regels binnen dat grijze gebied?” vraagt Verhagen zich af.
“Het is soms lastig manoeuvreren door dat oerwoud aan wetten.”
Dat kan een spanningsveld opleveren tussen publieke waarden, zoals privacy, en de uitvoering van maatschappelijke opgaven. Verhagen: “Hoe waarborgen we de privacy van burgers als de gemeente camerabeelden verzamelt om kentekenparkeren te handhaven en die ook wil gebruiken om de binnenstad schoon, heel en veilig te houden? Of hoe kunnen we data die mogelijk iets kunnen zeggen over de bewoners van een huis hergebruiken voor de energietransitie en verduurzaming? De vraag is hoe we omgaan met het spanningsveld tussen het juridisch kader en de technologische mogelijkheden.”
Discussie over ethische dilemma’s
Bij zo'n spanningsveld hoort een discussie over publieke waarden en hoe die zich tot elkaar verhouden. “Dat is de kern van heel veel vraagstukken: partijen willen goed nadenken over ethische aspecten en morele dilemma's, maar de afwegingen zijn complex. Want: wie moet die discussie eigenlijk voeren? Hoe gaan we dat op een betere, gestructureerde manier doen? We moeten verbinding maken met de politiek, want daar hoort dit gesprek thuis”, denkt Verhagen.
"Het gaat er niet alleen om wat niet mag, maar ook om wat we als maatschappij willen en wat we als belangrijkste publieke waarden zien."
De Adviesfunctie signaleert dat de ethische discussie essentieel is. Niet als sluitstuk van een project, maar als onderdeel van het besluitvormingsproces. Verhagen licht toe: “Het is cruciaal om de governance in te richten op het kunnen maken van ethische afwegingen. Wat vinden we wenselijk?”
Legitimerend karakter
“Mensen hebben het idee dat het juridisch kader, met name de AVG, en die ethische afweging beperkend zijn, maar de ethische afweging geeft ook kansen!” denkt Verhagen. Hij ziet dat het juridisch kader lang niet altijd in lijn is met wat op dit moment wenselijk is. “Stel: het mag strikt genomen juridisch niet, maar we willen het na een goede ethische afweging wel. Is het advies dan: sorry: het mag niet?”, overweegt hij. “Of adviseert de Adviesfunctie dan wat je op termijn kunt doen, opdat het alsnog mag?”
Als de wet zegt dat iets niet mag, kan de Adviesfunctie op dit moment niet anders dan adviseren dat het niet mag. Verhagen schetst dat de Adviesfunctie dit jaar gaat nadenken over hoe je die rol kunt invullen: “We onderzoeken hoe we overheden die in de uitvoering worden geconfronteerd met een maatschappelijke behoefte, maar er tegenaan lopen dat een juridisch kader niet toereikend is, op een goede, democratisch gewaarborgde manier verder kunnen helpen. Dan heeft zo’n overheid eigenlijk gewoon een uitspraak nodig: we gaan het de komende tijd op deze manier doen. Een uitspraak van iets of iemand met enige autoriteit op dit vlak. Misschien moet er dan een tijdelijke voorziening gecreëerd worden. Om ervoor te zorgen dat je daar waar je een spanningsveld ziet, het delen van data op een goede en verantwoorde manier ten behoeve van de maatschappelijke opgaven mogelijk kunt maken. Ook als daar nog een wetswijziging voor nodig is. Dat moet dan in gang gezet worden.”
Adviesfunctie in 2023
Zo hebben de inzichten uit de rode dradenanalyse geleid tot aanvullende activiteiten voor 2023. In de adviezen van de Adviesfunctie wordt steeds vaker gerefereerd aan het voeren van een datadialoog waarbinnen ethische discussies kunnen plaats vinden. De uitkomsten van zo’n gesprek kunnen een vervolg krijgen via een feedbackloop naar bijvoorbeeld de wetgever.
Hulp nodig bij jouw dataproject? Meld je aan!
Meld een use-case aan voor de ‘Adviesfunctie verantwoord datagebruik’ en krijg hulp vanuit de IBDS.
Neem contact op met TeamIBDS.
