Tekst Timo Bravo Rebolledo
Hoe verhouden de Europese dataspaces zich tot de beweging richting een Federatief Datastelsel? Die vraag wordt regelmatig gesteld. Het is ook een vraag die zich niet zo eenvoudig laat beantwoorden. Het is een puzzel die we met elkaar moeten gaan leggen. Tijdens de Stelseldag 2023 staan er twee sessies op het programma die ingaan op de Europese ontwikkelingen. In IBDS Magazine nemen we u alvast mee op weg. U kunt dit artikel lezen als een inleiding; een eerste artikel van een reeks.
Veranderend wetgevingskader
Europa klaar maken voor het digitale tijdperk is een van de zes prioriteiten van de Von der Leyen Commissie. 'Klaar' waar het gaat om digitalisering, data, artificiële intelligentie, technologische ontwikkelingen, cyber en digitale producten, diensten en platforms.
Ambities Europese Commissie
De hoge ambities blijken uit de publicaties van Europese Commissie:
de Europese digitaliseringsstrategie ‘De digitale toekomst van Europa vormgeven’
de Europese datastrategie en
het witboek over artificiële intelligentie
Hierin lees je de plannen voor het regelgevingskader dat daarbij past, zoals:
Het laat een groeiende betrokkenheid van de Europese Commissie op deze thema’s zien. En geeft een doorkijk naar een veranderend wetgevingskader dat Nederland op nationaal niveau en binnen alle bestuurslagen moet doorvoeren.
De Europese datastrategie geeft een visie om geleidelijk een Europese interne markt te creëren voor data. Dat wil zeggen dat data de bewegingsvrijheid moet krijgen, zoals die gebruikelijk is in de huidige interne markt voor personen, goederen, kapitaal en diensten. Het geeft een sector-overstijgend wetgevingskader met voorwaarden om gegevens te gebruiken en te hergebruiken. Hieronder vallen de datagovernance-verordening en de dataverordening.
Het horizontaal wetgevingskader met Europese wetgeving focust op specifieke aspecten van data delen en de toegankelijkheid van gegevens die in bijna alle situaties toepasbaar zijn. De verticale wetgeving geeft specifiek voor een sector de sectorale behoeften om sectorale aspecten aan te pakken.
Gemeenschappelijke Europese dataruimten
Een belangrijk onderdeel binnen de Europese datastrategie is de ontwikkeling van zogenoemde gemeenschappelijke Europese dataruimten (common European data spaces).
Het doel hiervan is gebruik, toegankelijkheid en hergebruik van data mogelijk maken door juridische en technische belemmeringen voor het delen van data in een aantal strategische sectoren weg te nemen door relevante data-infrastructuren samen te brengen en gemeenschappelijke kaders op te stellen om datadelen mogelijk te maken.
Dataruimten
De dataruimten omvatten:
-
datadeeldiensten en -tools om data te poolen, te verwerken en te delen
-
bepaalde Cloud-capaciteiten en daaraan gerelateerde diensten
-
datagovernance structuren die aangeven hoe je transparant en eerlijk de rechten van toegang tot data en de verwerking daarvan regelt
-
beschikbaarheid, kwaliteit en interoperabiliteit van data verbeteren, zowel in een sector specifieke situatie als tussen verschillende sectoren
-
een infrastructuur die datatransacties tussen verschillende partijen in een data-ecosysteem mogelijk maakt op basis van het governance kader van die dataruimte
Een dataruimte moet generiek genoeg zijn om de implementatie van verschillende usecases te kunnen ondersteunen.
Sectorale dataruimten
De Europese Commissie wijst een aantal economische sectoren en domeinen aan waar een dataruimte opgezet gaat worden. Deze sectorale dataruimten zijn voor Green Deal, Landbouw, Energie, Mobiliteit, Overheid, Financiën, Gezondheid, Educatie, Productie, Cultureel erfgoed, Media, Vaardigheden, Toerisme, Taal en Smart Communities.
De sectorale dataruimtes komen tot stand in verschillende aanpakken en processen. In mei 2022 kwam het eerste wetsvoorstel voor een domein specifieke gemeenschappelijke Europese dataruimte: de Europese ruimte voor gezondheidsgegevens (European Health Data Space, EHDS).
De EHDS is een voorbeeld van een dataruimte dat doormiddel van verordening wordt gecreëerd. Vanuit het DIGITAL Europe programma is een aantal coördinatie- en ondersteuningsactiviteiten gestart voor sectorale of domein-specifieke dataruimten. Zo wordt ten behoeve van de voorbereiding van de Green Deal Data Space het GREAT project gefinancierd.
Interoperabiliteit
In oktober 2022 is het Data Space Support Centre (DSSC) opgericht als ondersteunend centrum dat relevante activiteiten coördineert en sectorale dataruimtes ondersteunt. Ook werkt het DSSC aan een blauwdruk voor de dataruimten waarvan het eindresultaat in januari 2026 wordt verwacht. In de blauwdruk komen conceptuele modellen, de governance- en technische functies, vereisten, rollen, principes en standaarden waaraan de dataruimten moeten voldoen.
Voor de interoperabiliteit tussen verschillende dataruimten is het cruciaal dat er afstemming is over de afspraken, standaarden en eisen om naadloze datadeling mogelijk te maken. Dit idee van interoperabiliteit tussen meerdere dataruimten moet uiteindelijk een federatie van dataruimten tot stand brengen.
IBDS en Europees beleid
Toen de Interbestuurlijke Datastrategie (IBDS) in november 2021 aan de Tweede Kamer werd aangeboden, waren de contouren van het Europese beleid en de ambities van de Europese Commissies al inzichtelijk. De integratie van de Nederlandse context met de gemeenschappelijke Europese dataruimten en het belang van interbestuurlijke samenwerking is in de IBDS aangestipt.
Inmiddels zien we dat het programma Realisatie IBDS een betekenisvolle rol vervult op het gebied van datavraagstukken vanuit de verschillende deelprojecten. Daarnaast hebben de ontwikkelingen op de Europese dataruimten ook niet stilgelegen.
Nederlandse dataruimte?
Kunnen we al voorzichtig spreken over een Nederlandse dataruimte (Dutch data space) waarin nationaal hard gewerkt wordt om data beter beschikbaar te krijgen met de juiste waarborgen van goed gebruik?
De IBDS spant zich in om generieke standaarden, principes en bouwblokken neer te zetten, zodat data makkelijker kan stromen binnen en tussen sectoren om maatschappelijke opgaven aan te pakken.
Daarmee lijkt een Nederlandse dataruimte gebaseerd op het Federatief Datastelsel dat we vanuit de IBDS voor ogen hebben de vruchtbare aarde die nodig is om data-initiatieven te laten bloeien en om aan te sluiten bij de sectorale Europese dataruimten.
Vanuit de IBDS werken we als overheid aan de doorontwikkeling van het stelsel van basisregistraties tot een Federatief Datastelsel. Dat stelsel bestaat uit functies, afspraken, standaarden, referentie-architecturen en voorzieningen. Net zoals de Europese dataruimten beogen, moet data straks beter vindbaar, beter bereikbaar en meervoudig toepasbaar zijn. Er zit dus een overlap tussen het werk van het Federatief datastelsel en de Europese beweging richting dataruimten.
Toch moeten we deze overlap eerder beschouwen als een synergie tussen verschillende ontwikkelingen die uiteindelijk waarde willen toevoegen aan maatschappelijke vraagstukken middels data. En in deze synergie helpt het Federatief Datastelsel door het verstevigen van de basis waarin met name gekeken wordt naar algemene, sector-overstijgende afspraken, standaarden, interoperabiliteit en wetgeving die nodig zijn om tot effectieve datadeling te kunnen komen. De input om deze basis, of vruchtbare grond, goed neer te zetten, komt onder andere uit de Europese Unie.
Europese bouwblokken
De datagovernance verordening, de data verordening, de Interoperabel Europa verordening, de Algemene Verordening Gegevensbescherming of de Single Digital Gateway verordening zijn enkele fundamentele bouwblokken die direct uit Europa komen. En die invloed uitoefenen op hoe we in Nederland zullen omgaan met data. Ook standaarden en normen die binnen Europa gebruikt worden of zijn vastgesteld door Europese standaardiseringsorganisaties geven stevigheid aan het Federatief datastelsel.
Door goed op te hoogte te zijn van Europese ontwikkelingen en door, waar nodig, input te geven aan Europa over Nederlandse oplossingen en ideeën, ontstaat een wederkerigheid waarin we in Nederland beter gegevens kunnen uitwisselen met alle relevante sectorale en sector-overstijgende deelnemers binnen het Federatief Datastelsel; in Nederland en met andere Europese landen. Daaraan dragen we met de IBDS bij. Zo gaan we toch een beetje richting een Dutch data space.
Denk en doe mee!
Zoals gesteld in de inleiding bepalen we in EU-verband hoe we in Europa met data omgaan. We zijn in Nederland onderdeel van een nieuw landschap dat aan het ontstaan is. Waarbij de regels niet alleen nationaal, maar in Europees verband en op sectoraal niveau worden bepaald. Het vergt van ons een actieve houding in de vormgeving van die Europese dataruimte(en). Daarom de oproep om mee te denken en mee te doen!
Kom naar de Stelseldag!
Geonovum, TNO en ICTU nemen tijdens een deelsessie bezoekers mee in de ontwikkelingen rondom de Europese Dataspaces. Daarnaast staat er een sessie op het programma dat inzoomt op de dataspace mobiliteit verzorgd door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.
