Tekst Loïs DIallo
In het werk van overheden draait het steeds vaker om data. Maar met data komt ook verantwoordelijkheid. Wat kan er? Wat mag er? En vooral: wat is wenselijk als het gaat om data delen? In de wereld van beleidsadviseur Alex Corra, beleidsadviseur recht en ethiek (Sociale Verzekeringsbank (SVB)) en lid agendacommissie van de Community of Practice Digitale Ethiek, is dat geen bijkomstigheid, maar dagelijkse praktijk. Hij werkt op het snijvlak van recht en ethiek — en bouwt aan een nieuwe infrastructuur van moreel bewustzijn binnen én tussen organisaties. “Ethische afwegingen zijn zelden zwart-wit. Juist in het grijze gebied moet je het gesprek voeren.”
Als juridisch adviseur bij de SVB kreeg Alex jarenlang vragen van collega’s over de juridische toelaatbaarheid van beleid en uitvoering. “Maar vaak voelde ik dat er iets ontbrak,” vertelt hij. “Men vroeg: ‘Mag dit?’ terwijl ik dacht: ‘Moeten we dit wel willen en hoe verhoudt dit zich tot het ‘goede’ doen als overheid?”
"Een datagedreven overheid vraagt om ethisch bewustzijn en gedeelde reflectie."
Van juridische vraag naar moreel besef
Vanuit die frustratie groeide zijn overtuiging dat er binnen de organisatie ruimte moest komen voor een ander soort gesprek: niet over juridische toelaatbaarheid alleen, maar over publieke waarden en morele legitimiteit. Hij stelde het aan zijn directeur voor — en kreeg ruimte om het zelf op te zetten. Inmiddels is er binnen de SVB een kennis- en expertisecentrum waar collega’s terechtkunnen met vragen over normatieve spanningen en maatschappelijke dilemma’s. “Ik beslis niet voor collega’s wat juist is, maar ik help hen om hun perspectief te verbreden en daarin zelf onderbouwde keuzes te maken.”
Ethiek is van iedereen
Hoewel Alex inmiddels bekendstaat als ‘de ethicus’ binnen de SVB, benadrukt hij dat ethiek niet het domein van één expert zou moeten zijn. “Ik ben geen filosoof. Ik heb sociale wetenschappen gestudeerd en mij via ervaring, literatuur en praktijk verdiept in ethische vraagstukken. Maar ik zie mezelf niet als dé ethicus. Ik geef advies over ethiek en recht — juist op het snijvlak waar het spannend wordt. Iedereen die bij de overheid werkt, draagt verantwoordelijkheid voor publieke waarden.”
"Ethisch bewustzijn moet geen uitzondering zijn, maar organisatiecultuur."
Complexe dilemma’s vragen om collectieve reflectie
Veel ethische vraagstukken stoppen niet bij de grenzen van een enkele organisatie. Een dilemma dat Alex is bijgebleven, illustreert dat treffend: mag een uitvoeringsorganisatie data aankopen van een commerciële partij – bijvoorbeeld over waar postpakketten of abonnementen worden bezorgd – met als doel om niet-geregistreerd samenwonen op te sporen? Zulke informatie kan immers gevolgen hebben voor de rechtmatigheid van uitkeringen.
“Juridisch bleek het op sommige punten twijfelachtig,” vertelt Alex. “Maar wat vooral bleef hangen: niemand van ons kon zich herinneren dat we ooit toestemming hadden gegeven voor het gebruik van onze eigen data in die dataset. Toch zaten ze erin. Dat gaf echt buikpijn. Uiteindelijk hebben we besloten het niet te doen.”
Voor Alex laat dit voorbeeld zien hoe ethiek afhangt van perspectief en context. Wat als je diezelfde data zou gebruiken om armoede tegen te gaan, bijvoorbeeld door mensen op te sporen die geen uitkering krijgen maar daar wél recht op hebben? Zou het dan wel mogen? “Daar zijn de meningen over verdeeld,” zegt hij. “Sommigen vinden: als het niet mag, dan mag het nergens. Anderen zeggen juist: als je iemand kunt helpen, dan móet je iets doen. Beide zienswijzen zijn legitiem – maar dan moet je wel het gesprek durven voeren.”
"Ethiek begint waar het juridisch mag, maar wringt in de praktijk. Als je buikpijn voelt."
De realiteit is altijd rafeliger dan data
Alex is een uitgesproken pleitbezorger van datagedreven werken, maar waarschuwt ook voor overschatting. “Data zijn altijd een abstractie van de werkelijkheid. Hoe meer je generaliseert, hoe meer je verliest van wat er echt speelt.”
Bepaalde groepen zijn simpelweg minder zichtbaar in datasets. “Als je alleen mobiele data gebruikt, zie je wie veel online is, maar niet wie offline worstelt. Dan krijg je een vertekend beeld. De leefwereld zit in de rafelranden, en daar kom je met cijfers niet altijd bij.”
Dat besef is volgens hem essentieel om rechtvaardig beleid te maken. “Wie data gebruikt voor besluitvorming, moet zich bewust zijn van wat je niet ziet. En daar ook naar handelen.”
Ethiek vereist transparantie én moed
Ethisch werken is volgens Alex ook: het publiek meenemen in lastige keuzes. “We doen alsof er altijd win-wins zijn, maar dat is zelden zo. De waarheid is: keuzes doen pijn. Iemand betaalt altijd een prijs. En daar moet je eerlijk over zijn.”
Volgens hem zijn organisaties vaak terughoudend om open te zijn over fouten of afwegingen, uit angst voor reputatieschade. “We wijzen snel met de vinger, terwijl het vaak gaat om collectieve verantwoordelijkheid. De toeslagenaffaire is daar een tragisch voorbeeld van: niemand besloot dit alleen, maar samen is het toch gebeurd.”
Transparantie over morele dilemma’s is dus geen luxe, maar een noodzaak. Niet alleen intern, maar ook richting burgers. “Zo herstel je vertrouwen: door te laten zien dat je bewust, zorgvuldig en met oog voor gevolgen beslissingen neemt.”
"Als data onze werkelijkheid bepalen, moeten we die werkelijkheid ook samen bevragen."
Samen leren in de Community of Practice Digitale Ethiek
Om het gesprek over ethiek structureel te verbeteren, is Alex lid geworden van de agendacommissie van de Community of Practice Digitale Ethiek. Deze CoP, opgezet door het programma Realisatie IBDS, biedt overheden ruimte om samen morele vraagstukken te verkennen en om te delen hoe zij ethiek organiseren en beleggen binnen hun organisatie. Er is aandacht voor werkwijzen, instrumenten en de uitwisseling van kennis en ervaring. “Alleen al door ervaringen te delen, krijg je als professional meer taal, meer houvast en meer vertrouwen. En samen kun je thema’s agenderen die groter zijn dan jouw eigen organisatie.”
De eerste bijeenkomsten zijn veelbelovend. “Het mooie is: mensen voelen zich minder alleen. Ethici, beleidsmakers, juristen, data-experts — allemaal willen ze zorgvuldiger omgaan met de maatschappelijke impact van technologie. En dat kan alleen als je elkaar opzoekt.”
Ethisch bewustzijn als brug naar vertrouwen
Voor Alex is ethiek geen interne exercitie, maar iets wat uiteindelijk direct van betekenis is voor de burger. “Als je als organisatie beter wordt in het voeren van ethische discussies, durf je ook eerder open te zijn over gemaakte afwegingen,” zegt hij. “Dat helpt om het vertrouwen in de overheid te herstellen — juist omdat je laat zien dat je zorgvuldig hebt nagedacht over keuzes die soms pijn doen.”
Tegelijkertijd vraagt dat ook iets van het publiek. “Het is zelden zo dat iedereen beter wordt van een beslissing. Er is bijna altijd iemand die geraakt wordt. Daar moeten we als overheid eerlijk over durven zijn. En als samenleving moeten we leren accepteren dat niet alles eenvoudig is. Echte transparantie betekent ook dat je vertelt wie de prijs betaalt — en waarom.”
