Van groot en complex naar behapbaar concreet

Welke afspraken, waarborgen, standaarden en voorzieningen zijn nodig om verantwoord datagebruik mogelijk te maken? Het eerste jaar van de IBDS is gemarkeerd om ‘van de kant te komen’ met een meerjarig programma, vertelt Tim Faber. “Met de Interbestuurlijke Datastrategie is samen met het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen een mooie ambitieuze stip aan de horizon gezet. De impact die we uiteindelijk willen bereiken is natuurlijk dat we de potentie van data op verantwoorde wijze benutten voor maatschappelijke opgaven. Om die ambitie te realiseren en handen en voeten te geven, zijn we gestart met het programma Realisatie IBDS. Met zeven projecten hebben we in 2022 al mooie stappen gezet. Door te werken aan heldere kaders voor verantwoord en integraal afgewogen datagebruik, use cases ondersteunen met maatschappelijke waarde en het ontwikkelen van systeemfuncties, waaronder een federatief datastelsel.”

Adviesfunctie verantwoord datagebruik

Als eerste startte de pilot Adviesfunctie Verantwoord Datagebruik. Een team onafhankelijke experts helpen eigenaren van dataprojecten bij het maken van de afweging tussen wat er kan, mag en wenselijk is met data. Dit jaar zijn zes vraagstukken behandeld en van advies voorzien. Faber vertelt dat het project nu ook onderdeel is van de Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren, die het kabinet afgelopen november presenteerde. “Staatssecretaris Van Huffelen voor Digitalisering wil bijvoorbeeld vanuit de Adviesfunctie Verantwoord Datagebruik duidelijkheid creëren binnen de overheid over wat technisch kan en juridisch mag binnen bestaande kaders bij datagebruik.”

Datamanifest wordt Datadialoog

Een ander project dat afgelopen jaar op de agenda stond was het Datamanifest, dat zou werken aan een breed gedragen, eenduidig en overzichtelijk overzicht van de tien belangrijkste basisprincipes voor verantwoord datagebruik voor overheden. Kuilboer: “Werkenderwijs kwamen we erachter dat de interbestuurlijke partners het veel belangrijker vinden om het gesprek met elkaar te voeren over de spanning die kan zitten op datagebruik.”

“De Datadialogen zijn eigenlijk bedoeld om paarse krokodillen te adresseren”, vult Faber aan. “Denk aan de discussie die ontstond over het gebruik van data voor het onderzoeken van de oversterfte in het kader van Corona. Soms zijn de data en de politieke wil er, maar toch mag het niet. Welke waarden zijn dan leidend bij het politieke debat? Je moet ruimte inbouwen voor alle afwegingen. Daarvoor willen we die Datadialogen organiseren, zodat we aan de hand van concrete casussen kunnen zeggen waar we een standpunt over gaan bepalen.” De eerste Datadialoog was een oefening tijdens de VNG Bestuurdersdag. Het project staat in de startblokken.
 

Ondersteunen concrete use cases

Het afgelopen jaar heeft de IBDS ingezoomd op twee maatschappelijke vraagstukken als het gaat om data: wonen en stikstof. Faber legt uit: “We willen directe toegevoegde waarde op deze vraagstukken bieden en tegelijkertijd zoeken naar specifieke zaken, aanpakken of elementen die je elders kunt hergebruiken om andere organisaties een stap verder te helpen. Er is grote behoefte aan het leggen van relaties tussen partijen die met eenzelfde vraagstuk bezig zijn. We zijn de afgelopen maanden druk geweest om partijen met elkaar aan tafel te krijgen.”

Op wonen maken we meters, licht Kuilboer toe. “Vanuit het Rijk, VNG en CBS hebben we de juiste mensen bij elkaar gevonden en afspraken gemaakt om met elkaar inzichtelijk te maken welke data al beschikbaar is en gebruikt wordt, waar de behoeften liggen en hoe dit alles op elkaar aansluit. Daar haken nu ook andere overheden op aan.” Bij stikstof en natuurmonitoring zien we dat provincies vaak een lokale aanpak hebben ontwikkeld. Dat is verklaarbaar omdat provincies verschillende kenmerken hebben. We willen daarom in kaart brengen wat de dwarsverbanden zijn om zo van elkaar te leren. Er wordt gewerkt aan de realisatie van een plan voor stikstof en natuurmonitoring. Wat gaan we met elkaar doen in 2023? Hierbij betrekken we naast individuele provincies ook IPO en BIJ12.”

Federatief Datastelsel

Een belangrijk onderdeel van de IBDS en de Werkagenda is de ontwikkeling van het federatief datastelsel. Als Nederlandse overheid willen we toe naar een dergelijk datastelsel, waarbij data zoveel mogelijk bij de bron blijven en daar bevraagd worden. Met goede waarborgen voor beveiliging en privacy en met oog voor Europese ontwikkelingen. Het afgelopen half jaar is een houtkoolschets en een praatplaat gemaakt over het federatief datastelsel. Faber: “Het is de doorontwikkeling en verbreding van het stelsel van basisregistraties die we in gang zetten en waarbij overheidsbrede samenwerking enorm van belang is. De drukbezochte Stelseldag van 28 november fungeerde als kick-off en ik nodig iedereen uit om aan te haken op deze belangrijke ontwikkeling.”

En nu verder?

Organisatorisch is het programma de afgelopen maanden druk geweest met het aanbrengen van focus, het inrichten van teams en de juiste mensen binnenhalen. Kuilboer: “Naast van de kant komen hebben we nagedacht hoe we Realisatie IBDS kunnen inrichten als meerjarig programma. Daarvoor hebben we de fundamenten in de steigers gezet. De volgende fase wordt ingevuld in nauwe samenwerking met de interbestuurlijke partners. “Strategie is een eerste stap, maar implementatie daarvan is echt een vak. Hoe vaak belanden strategie- en visieplannen niet in een lade? Dat willen we met de IBDS voorkomen. Samen met onze partners geven we nu de implementatie vorm, zodat we voor de komende jaren de stappen met elkaar nemen om de stip op de horizon te bereiken.”

Hoogleraar Jeroen De Flander, internationaal strategie-implementatie expert aan de TIAS Business School, helpt om de strategie voor de komende jaren vorm te geven. Kuilboer: “We hebben het brede verhaal omgezet in vier pijlers: wat mag, wat kan, wat helpt, wat inspireert.” 

Verder krijgt de pilot Adviesfunctie een vervolg om het uiteindelijk structureel te laten landen binnen de overheid. Het federatieve datastelsel is nu nog een houtkoolschets, maar wordt uiteindelijk een doelarchitectuur. Ook op communicatievlak timmert Realisatie IBDS aan de weg”, gaat Kuilboer verder. “We hebben een Pleio-omgeving opgezet, starten de community's op rond het federatief datastelsel, organiseren momenten om elkaar live te ontmoeten en bij te praten zoals de IBDS Cafés en straks de Datadialogen. Kuilboer: “We gaan van groot en complex naar behapbaar en concreet. Van visie naar strategie en implementatie. Dat doe je niet in één dag maar stapsgewijs.”