Tekst Pieter Verbeek
Een van de projecten die het afgelopen jaar binnen de IBDS succesvol van start ging, is de Adviesfunctie verantwoord datagebruik. Het project biedt onafhankelijke expertise voor eigenaren van dataprojecten met maatschappelijke waarde. Een team onafhankelijke experts van de Landsadvocaat (Pels Rijcken) en Verdonck, Klooster & Associates (VKA) helpen hen bij het maken van de afweging tussen wat er kan, mag en wenselijk is met data. Die afwegingen zijn herbruikbaar voor andere partijen met soortgelijke vragen.
De maatschappelijke noodzaak is groot voor het gebruik van data. Het biedt veel kansen voor het oplossen van maatschappelijke opgaven. Toch is er nog veel onduidelijkheid als het gaat om wat er nu eigenlijk mag, wat er kan en wat we met zijn allen gewenst en acceptabel vinden, legt projectleider en adviseur Christian Verhagen van VKA uit. “Soms vliegen partijen nog wel eens uit de bocht bij het gebruik van data, maar soms durven ze überhaupt de bocht niet te nemen, uit angst voor risico’s. Dat willen we natuurlijk niet als het gaat om gebruik van data.”
Criteria
Daarom kan iedere overheidsinstantie terecht bij de Adviesfunctie met een use case. Een selectiecommissie – die bestaat uit een vertegenwoordiging van diverse overheidsorganisaties – heeft wel een aantal selectiecriteria ontwikkeld om te beoordelen of use cases in aanmerking komen voor advies. Denk aan criteria als maatschappelijke relevantie, het interbestuurlijke karakter of de vraag of het voorliggende probleem op meer plekken binnen de overheid speelt of kan spelen.
Het afgelopen jaar heeft de Adviesfunctie zes use cases behandeld. Het komend jaar is het streven om dit aantal te verdubbelen. Daar komt ook meer communicatie over, aldus Verhagen. Een mooie opsteker is volgens hem dat de Adviesfunctie als succes wordt genoemd in de Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren van Staatssecretaris Van Huffelen, en de ambitie meekrijgt om door te pakken.
De kosten voor de advisering door de Adviesfunctie worden gedragen door het programma IBDS, maar natuurlijk is commitment van de kant van de use case eigenaar ook een belangrijke voorwaarde.
Casus: meervoudig gebruik camerabeelden
Bijplaatsing van afval is een bron van ergernis voor bewoners. Met ‘bijplaatsing’ bedoelen we hier afval dat bij een afvalcontainer is geplaatst in plaats van erin. De gemeente weet het pas als iemand er melding van maakt. Terwijl gemeenten het probleem graag proactief aanpakken. De gemeente Utrecht stelde aan de Adviesfunctie binnen de IBDS de vraag of je in dat kader camera’s mag inzetten of de camerabeelden mag (her)gebruiken van scanauto’s die rondrijden in het kader van kentekenparkeren. Zo kan een gemeente de stad schoonhouden. Zonder dat er in de stad een veelheid aan camera’s moet worden ingezet. Uitkomst: (her)gebruik beelden mag, mits.
Of bepaald gebruik van camera’s en/of hergebruik van camerabeelden is toegestaan, is een complex vraagstuk. En één die bij meerdere overheden leeft. De uitkomsten van het onderzoek zijn gedetailleerd uitgewerkt in een adviesrapport. Onderdeel van het advies is een stroomschema waarmee organisaties hun eigen inzet tegen het licht kunnen houden: onder welke voorwaarden is (her)gebruik van camerabeelden toegestaan en met welke onderbouwing?
Lees het advies
Wat mag, wat is mogelijk en wat is gewenst?
De experts van VKA kijken vooral naar wat er technisch mogelijk is en wat ethisch gewenst is. Pels Rijcken neemt de juridische aspecten van de werkzaamheden van de Adviesfunctie voor haar rekening, vertelt Marte van Graafeiland, advocaat privacyrecht bij Pels Rijcken: “Het afgelopen jaar is gebleken dat die juridische aspecten vaak privacyrechtelijk van aard zijn en dat kennis van de sectorspecifieke juridische kaders waarbinnen de betrokken overheidspartijen opereren voor de advisering van groot belang is. Het is dan ook erg behulpzaam dat wij - vanuit onze rol als landsadvocaat - in onze dagelijkse praktijk veel voor overheidscliënten werken en die kaders goed kennen.”
De adviezen vanuit de Adviesfunctie zijn overigens niet bindend. Er is voor de eigenaren van dataprojecten ruimte om daarvan af te wijken, legt Van Graafeiland uit. “De experts proberen samen met de probleemhouder tot een passend antwoord te komen”, vult Verhagen aan. “We zijn geen ethische commissie. Het is aan de organisaties zelf om een besluit te nemen. Wij faciliteren die besluitvorming door handvatten aan te reiken. Of door samen met de organisatie na te denken hoe een en ander zich verhoudt tot publieke waarden en hoe kom je tot een goede afweging?
Casus: data delen ten behoeve van de energietransitie
Om de energietransitie te bevorderen moeten alle betrokken partijen met elkaars data kunnen werken. Van organisaties als Kadaster, Rijkswaterstaat en CBS, de ministeries, tot onderzoeksinstellingen, bedrijven en netbeheerders. Het programma Verbetering Informatievoorziening Energietransitie (VIVET) brengt daarvoor het datafundament op orde. Toch blijkt het nog niet altijd eenvoudig te zijn, zo bleek uit een analyse van experts van de Adviesfunctie Verantwoord Datagebruik. Ruud van den Wijngaart, onderzoeker klimaat bij Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), legt dit in een interview uit.
Lees het interview en adviesrapport
Kennisdeling
De Adviesfunctie streeft ernaar haar adviezen zo vorm te geven dat zij ook een hulpmiddel kunnen vormen voor andere overheden met vergelijkbare vragen, legt Van Graafeiland uit. “Zo is in één van de cases bijvoorbeeld een beslismodel ontwikkeld waar ook andere overheden hun beoogde datatoepassing aan kunnen toetsen. Vanwege de wens om de opgebouwde kennis breed te delen worden de adviezen en bijbehorende samenvattingen van de Adviesfunctie gepubliceerd.”
Kennisdeling zal onder meer via een te vormen Interbestuurlijk Kenniscentrum gaan plaatsvinden, vertelt Verhagen. Daarnaast zien we dat de interbestuurlijke partners die rol zelf actief invullen. Zo schreef de VNG bij het advies over meervoudig camaragebruik een toelichting voor haar leden. En organiseerde zij een meet-up en een sessie voor bestuurders.
Rode draden
De experts keken ook naar waar de rode draden zitten in de use cases die ze het afgelopen jaar hebben behandeld. “Het zijn bevindingen over de werking van de Adviesfunctie zelf, maar óók de inhoudelijke rode draden die we use case overstijgend terugzien, legt Van Graafeiland uit. “Zoals de mogelijkheid voor verschillende partijen om onder bepaalde voorwaarden gebruik te maken van één en dezelfde camera.” Binnenkort publiceert de Adviesfunctie deze rode draden met als doel om er het gesprek over aan te gaan. Uitkomsten kunnen weer input vormen voor de Datadialogen die vanuit het programma worden georganiseerd.
Want de experts willen verder kijken, aldus Verhagen. “We zien nu dat verouderde wet- en regelgeving soms de inzet van data in de weg staat, ook als het ethisch verantwoord wordt geacht. Kunnen we dan niet bijvoorbeeld een tijdelijke voorziening treffen om toch door te pakken? Dat zullen we op verzoek van BZK gaan onderzoeken, al is het juridisch complex.”
